ऋग्वेदआदी चार श्रुती संहितांच्या भाषांतर आणि अर्थ पद अन्वय आदी विषयावर मूलभूत भूमिका काय असावी यावर आमचे भाष्यदर्शन आणि आधार किंवा न्यासरूप भूमिका लिहिण्याचा मानस येथे आहे!
ईश्वराचे ऐश्वर्य आणि सतचिदानंद सनातन स्वरूप व्यक्त करण्याची परा विद्या आणि वस्तुजातादी प्रपंचमूलक अपरा विद्या हे प्रधान स्वरूपाने व्यक्त करणारे वेद -श्रुतिसारमूलक उपनिषदे आणि तदनुषंगाने येणाऱ्या समस्त दर्शन /स्मृती /पुराणे आणि इतिहासादी या सर्व सनातन धर्माच्या शास्त्रजनीत अपौरुषेय आणि मनुर्भव अशा एकूण एक साहित्याचा परामर्ष कसा आणि कोणत्या उपाय वा भूमिकेने घ्यावा याचा विचार प्रथम वा प्रधान असेल!
वेदादि शास्त्र मंत्रबद्ध आहेत...! त्यांचे भाषांतर आणि भाष्य या दोन वेगळ्या गोष्टी आहेत!
भाषांतरा मध्ये : पद संबंध,संस्कृतजन्य वा छंद जन्य शब्दार्थ,पदावली,काळ कर्म आदी क्रियान्वय यांचा समावेश होतो!
भाष्यामध्ये : स्वरदर्शन / मंत्र पदार्थ / देवता /मंत्र विनियोग /शब्द वा वाक्य पदक्रम आणि मंत्राचा प्रस्फुरीत अर्थ आणि त्याचे सामर्थ्य आणि क्रिया किंवा मंत्रतथ्य-दर्शक परंपराप्राप्त सत्यानवेषक भौतिक वा अभौतिक ज्ञान यांचा समावेश होईल!
भाषांतर हे सामान्य पदान्वयाने आधी करावे लागते तदनंतर धातू -पद -छंद -देवता -योगिक अनुमान इत्यादी आधारावर भाष्य केले जाते.
वेदांची महती : निःसंशय वेद हे स्वयंप्रमाण आहेत . सनातन धर्म ज्यातून उद्गमित होतो त्या मंत्र-शब्दबद्ध -अनश्वर आनुपूर्वी घटीत -अपौरूषेय -ईश्वरी सहजसंभवनिश्वासवत- सूत्रबद्ध मूलज्ञान राशीला वेद असे म्हंटले जाते.
वेदांची उत्पत्ती वा नाश होत नाही . ते सनातन असतात. (अर्थातच सध्याच्या संशोधकांच्या वेदोत्पत्ती च्या कुठल्याही कालनिर्देशक तारखा निःसंशय अवैध आणि असत्य आहेत. वेदांची उत्पत्ती अमुक काळी अमुक ऋषींच्या वा माणसांच्या मुळे झाली असे कोणतेही विधान सनातन वेद /पुराणादी परंपरेत किंचित मात्र ही नाही ) सनातन भारतीय परंपरेतील एकूण एक दर्शने , ब्रह्मसूत्रे ,यच्चयावत स्मृतीग्रंथ ,व्याकरणादि वा रामायण महाभारतादि ग्रंथ आणि समस्त अपरा विद्यांचे ग्रंथ (आर्ष वा अनार्ष ) एकमुखाने वेदांचे प्रामाण्य आणि अधिकार हा सर्वोपरी आणि ईश्वरीयच मानतात.कुठल्याही भारतीय परंपरेच्या सनातन साहित्यात वेदांची अमुक काळात क्रमश: केलेली निर्मिती अथवा मनुष्यकृत वेदरचना असा एकही उल्लेख नाही आणि असणे संभव देखिल नाही.
वेदांचे दोहन वा सर्ग प्रारंभी प्रकटन कसे होते त्यावर स्पष्ट उल्लेख :
अग्नेर्वा ऋग्वेदो .. सूर्यात सामवेदो ... वायोर्यजुर्वेदो ! (अग्नीपासून ऋग ... सूर्यापासून साम ... वायूपासून यजु:)
मनुस्मृती :(अध्याय १)
१) अग्निवायुरविभ्यस्तु त्रयं ब्रह्म सनातनं !
दुदोह यज्ञ सिद्ध्यर्थं ऋग्यजुसामलक्षणं !
अर्थ: ब्रह्माने अग्नी ,वायू ,रवि यांपासून (तिघांपासून) सनातनअशा ऋग -यजु -साम लक्षण (छंदोबद्ध रचना ) यांचे दोहन केले. (त्यांतून प्राप्त केले = extraction )
२) तेने ब्रह्म हृदाय आदि कवये मुहयंती यत् सुरयः !-- श्रीमतभागवत (१:१)
अर्थ : त्याने (ईश्वराने )आदीकाळी मनीषी असलेल्यांच्या (ऋषींच्या वा कवींच्या ) हृदयात वेद रूप ब्रह्माची स्थापना केली
३) ऋषयो मंत्र दृष्टारः ! मंत्रान सम्प्रादू ! ( निरुक्त -यास्काचार्य )
(अर्थातच ऋषींना मंत्रद्रष्टा म्हंटले जाते ... मंत्रकर्ता नव्हे !)
वेद मंत्रांचा कर्ता कोणीही मानव नाही - हाच सनातन स्पष्ट सिद्धांत आहे )
* वानगीदाखल एवढीच उदाहरणे दिली आहेत ...विस्तार पूर्वक अनेक ग्रंथांतरीचे विवेचन मूळ ग्रंथात करण्यात येईलच
मंत्रभाष्यम -उदाहरण मंत्र :
ऋग्वेद मंडल 1 सूक्त 1 मंत्र 1 /
अष्टक -अध्याय-वर्ग -संहिता वर्गीकरण (१:१:०१:०१)
०१:००१:०१ (मंडल :अनुवाक :ऋ.संहीता )
वेद – ऋग्वेद
ऋषी – मधुच्छंदा- वैश्वामित्र ( हि गोत्रवर्ग नामे मंत्र कर्ता म्हणून नसून - मंत्रद्रष्टा म्हणून आहेत आणि हिरण्यगर्भ असा जो ब्रह्मदेव त्या ब्रह्माच्या पुढील मानवोत्पत्तीतील ऋषीकुळाची आहेत -- परंपरेने ती सनातन आहेत - अन्य काही ठिकाणी त्यांचे विलग योगिक अर्थ देखिल दर्शवले जातील )
देवता –अग्नि ---( मंत्राचे स्वरूप ज्या देवतेच्या नामाचा आणि स्वरूपाचा निर्देश करते त्यास "मंत्र देवता" म्हणतात . ( जसे : अग्नी- इंद्र आदी )
छंद – गायत्री (२४ वर्ण -प्रतिमंत्र ) {- वर्ण : ब्राह्मण - आद्य सृष्टी उत्पती छंद }
मंत्र :
अ॒ग्निमी॑ळे पु॒रोहि॑तं य॒ज्ञस्य॑ दे॒वमृ॒त्विजं॑ ।
होता॑रं रत्न॒धात॑मं ॥
(दीर्घ / उदात्त आणि अनुदात्त /लघु /ऱ्हस्व स्वर दर्शन )
मंत्र पद : - (ओम् ) १. अग्निमीळे २. पुरोहितं ३. यज्ञस्य ४. देव ५. ऋत्विजं |
६. होतारं ७. रत्नधातमम् ||
पद पाठ : अ॒ग्निम्। ई॒ळे॒। पु॒रःऽहि॑तम्। य॒ज्ञस्य॑। दे॒वम्। ऋ॒त्विज॑म्। होता॑रम्। र॒त्न॒ऽधात॑मम् I
पदरचना : अग्निम इडे -पुरोहितम- यज्ञस्य-देवं -ऋत्विजम
होतारं -रत्नधातमम्!
अक्षरबोध/वैयकरणम : (तम) अग्निम (अहं =कर्ता भाव लुप्त) इडे, (यं) यज्ञस्य पुरोहितम् (च ) देवऋत्विजम (ऋत्विजम देवानाम)(च )हॊतारम (देवार्थे यज्ञस्य च )रत्न धातमम (इति )
भाषांतर पदअन्वय : य: देवानाम ऋत्विजो तथा च यज्ञस्य पुरोहित: तथाच हो्ता: (यज्ञस्य) च रत्नधातम: च ! स : अग्नि:! तम् अग्निम इडे!
शब्दार्थ भाष्यम :
अग्निम् । अग्रणिम् ॥ अग्निः कस्मात् । अग्रणीर् भवती । अग्रं यज्ञेषु प्रणीयते । अङं नयति संनममानः ॥ :- निरुक्त ७:१४
अर्थं : अग्रणी इति अग्नि ! प्रथमो देवो य : तदग्नीम ! यज्ञस्य होता इति अग्निम !यो प्रथमो यज्ञस्य स :! देवांनां पुरोहितो ! पुरे यस्य आसनं वा अग्रे (देवांनां ) पुरस्य प्रथमं ! रत्नम तेजसं तथा भेषजम (इति प्रकाशकं ! ) .. (अग्रे प्रथमं -हिरण्यगर्भदेवस्य प्रथमो देवता इति अग्निम )
प्राकृत भाष्यम : (त्या) अग्नीची स्तुत्यगान पूर्वक उपासना (जी हवनीय= पदार्थकामिच्छस्व असेल ) जो पुरोहित आहे ,यज्ञाचा देव आणि यज्ञ आणि देवांचा ऋत्विज आहे ,यज्ञाचा होता आहे आणि स्वप्रकाशमय स्वधायुक्त सुप्रसिद्ध तेजस तत्त्वांचा अधिपती (रत्न = रतयंति उज्ज्वलस्य यस्य इति ) असा (जो त्यासाठी )
मंत्र भाष्यम : {अध्वरो (अहिंसात्मकं ) इति यज्ञम ! सृजनो इति यज्ञम ! निर्मिको इति यज्ञम ! प्रजापति: प्रथमम् कार्यं इति यज्ञम ,देवार्थे संगतीम यदर्थे तद्यज्ञम , विश्वनिर्मिकम इति यज्ञम }
(त्या आहवनीय) अग्नि प्रित्यर्थ (आत्म्याची सकाम ) (इडे = संपूर्ण अंगप्रत्यंगसहितउपासना ) उपासना ,जो यज्ञाचा पुरोहित (आदी पुरुषईव व अग्रणी असा ) आहे ,देवांचा आणि यज्ञाचा ऋत्विज (सुखादी /धर्मप्रदायक दाता ) आहे ,(स्वप्रकाशयुक्तम )रत्न धातं आहे {अर्थात अत्यंत तेजस्वी व समस्त तेजादी तत्त्वांची प्राप्ती करून देणारा असा आहे तो } ( रत्नम = भौतिक -पृथ्वीतत्त्व- तेजस रूपं इति )
भावार्थान्वय :
ब्रह्मविद्या , त्याचा परमार्थ व पंच भौतिक व्यवहार विद्येची सिद्धी यासाठी अग्नी या शब्दाचे परमेश्वरउत्पन्न अग्रणी व त्याचे दृष्य स्वरूप असलेला भौतिक अग्नी असे दोन अर्थ आहेत. अधिभौतिक व आधिदैविक तत्त्वाने अग्नि हा "संधान -सुव्यवस्था- निर्गमन " या तीन प्रमुख तत्त्वांचा अधिपति होय !! स्वयंप्रकाशित, सर्वांचा प्रकाशक व अनंत ज्ञानवान इत्यादी हेतूंनी अग्नी शब्दाचा अर्थ ब्राह्मण (ब्रह्माच्या अत्यंत निकट देवता )आणि रूप, दाह, प्रकाश, वेग, छेद इत्यादी गुण व अन्य भौतिक तत्त्वनिष्ठ शक्तींनी अग्नि हा विशेष देव आहे ! अन्य देवतांचे आवाहन करणारा , विश्वात सूर्यरूपी प्रकाश करणारा ,तेजसादी सर्व शक्तींना ज्याचे उत्पत्ती पश्चात केवळ अर्थ प्राप्त झाला ,असा विश्वातील यच्चयावत प्रकाशमान दृष्यमान वस्तूंचा आदिस्त्रोत , देवतांचा होता , सत्य आणि परमेश्वराचा आदी आणि सनातन उद्भव इत्यादी हेतूंनी या मंत्रात भौतिक अग्नीच्या अर्थाचा स्वीकार केलेला आहे. ॥ १ ॥
प्रत्यक्ष स्वरूप : अग्नि ही विश्वातली अग्रीम देवता ! ( दिव्य गुणांनी मंडित अशी जी -ती देवता ) सूर्य हे अग्निचे आकाशस्थ रूप आहे ! गायत्री हा अग्निचा मूळ स्वर आणि ब्राह्मण हा अग्निचा वर्ण !
पदार्थ सचेतन वा नि:चेतन करणे , आहवनीय पदार्थ वा द्रव्य देवता ,पितर ,स्वर्गादि योनींना पाठवणे ,इंद्रादी कार्यात व पृथ्वी आणि उर्वरित ब्रह्माण्डाचे तेज संधारण करणे ही अग्निदेवाची कार्ये होत !
त्या अग्नीचे (इडं) उपासनारूप सानिध्य आणि आत्मसंधारणरूप अर्चन हे अग्निसूक्ताचे प्रत्यक्ष उद्दिष्ठ होय !!
* हे भाष्य वानगीदाखल मात्र आहे .. अनेक संदर्भ आणि विश्लेषण काल आणि विस्तार मर्यादेस्तव येथे नाही ... मूळ ग्रंथात मात्र ते असेल *
-----**- हर्षल
